مزاحمی به نام وسواس/روانشناسی

«بشور، بساب، اینجا نشین، بشین اونجا! بلند شو، با پای خیس راه نرو، ای وای! کی گفت بری سر یخچال؟!»

حتماً از ذهن شما هم گذشت که «وای چه جمله‌های کلافه‌کننده‌ای دارند این آدم‌های وسواسی!»

     البته این واژه‌ها از نوع دم‌دستی‌ترین اصطلاحاتی است که آدم‌های وسواسی را به یاد می‌آورند و در ساده‌ترین شکل، زن‌ها را محکوم به وسواسی بودن می‌کند. در حالی که به عقیدۀ دکترسعید قشونی (متخصص مغزواعصاب و استاد دانشگاه) میزان وسواس بین زنان و مردان تقریباً یکسان است، از سوی دیگر وسواس تنها در شکل افراطی شست‌وشو و … خلاصه نمی‌شود.

● منشأ وسواس:

وسواس نوعی بیماری اضطرابی است. که از هر 100 بیمار مراجعه‌کننده به متخصصین بهداشت‌روان حدود ۱۰ نفر به آن مبتلا هستند. این تعداد تقریباً در همۀ جوامع و فرهنگ‏ها یکسان است. وسواس چهارمین بیماری شایع در روان‌پزشکی است. علّت پزشکی وسواس را می‌توان در اختلال احتمالی دستگاه عصبی و به‌هم‌خوردن تنظیم ماده‏ای به نام سروتونین در مغز جست‌وجو کرد. هر چند مطالعات جدید درصدد یافتن سایر موارد دخیل در این بیماری هستند. اما گاهی فرد غیر از عوامل ژنتیکی به علّت بروز حادثه‏ای مثل بیماری، بارداری و ضربۀ روحی به‌طور ناگهانی می‌تواند دچار علایم وسواس شود. دکتر قشونی معتقد است این عوامل مزاحم می‌توانند هم عامل فیزیکی و هم عامل روانی باشند.

● انواع وسواس:

انواع شایع وسواس عبارت‌اند از:

• وسواس آلودگی که منجر به شست‌وشوی زیاد بدن و وسایل مورد استفاده می‌شود.
• وسواس شک و تردید که فرد مبتلا برای اطمینان از قفل بودن در منزل، خاموش بودن گاز، تلویزیون و برق قبل از ترک خانه یا حتّی بعد از ترک آن، مکرراً آن‌ها را به دفعات کنترل می‏کند.
• وسواس افکار تکراری (مانند افکاری با محتوای پرخاشگری، مذهبی و …) که گاهی در شب بیمار را بدخواب می‌کند.
• وسواس نظم؛ فرد می‏کوشد تا اشیاء و وسایل محل کار و منزل خود را مرتباً جابه‌جا و تنظیم کند تا همه‌چیز بسیار مرتب و منظم باشد. این امر باعث اتلاف وقت فراوان می‏شود.

     حدود نیمی از بیماران وسواسی به علایم افسردگی دچار هستند. وسواس، فکر، احساس و اندیشه‌ای مزاحم است که پیله می‌کند به زندگی روزمره و آن‌قدر به دست‌وپای آدم می‌پیچد تا این‌که هم خود فرد و هم اطرافیانش را کلافه می‌کند. وسواس به دو دسته وسواس فکری و عملی تقسیم می‌شود، در مجموع وسواس حالتی از اجبار ایجاد می‌کند، اما در عین حال رفتاری آگاهانه است.

     این عمل یا فکر تکراری گاهی آن قدر شدید می‌شود که باعث اتلاف وقت یا نگرانی و اختلال شدید در عملکرد فرد می‏شود. همچنین گاهی آن‌قدر شدید می‏شود که فعالیت اجتماعی شخص را فلج می‏کند، ارتباطات وی را با دوستان و اطرافیان تحت‏الشعاع قرار می‏دهد. وسواس برای خود فرد نیز آزاردهنده است.
وسواس عملی می‌تواند به شکل وسواس شمارشی، اجتنابی و یا وارسی در فرد بروز کند، اما وسواس فکری در فرد می‌تواند ایجاد اضطراب ‏کند و فرد را مجبور کند برای آن که از اضطرابش کم شود آن عمل وسواسی را انجام دهد در این صورت برای مدت کوتاه فرد بر اضطراب خود غلبه می‌کند.

● بُعد اجتماعی وسواس:

دکتر امان‌الله قرایی مقدم، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، وسواس را یک پدیدۀ اجتماعی می‌داند که می‌تواند تحت تأثیر عوامل ژنتیکی، فرهنگی و تربیتی ایجاد شود و در تمام روابط اجتماعی، اقتصادی، تحصیلی و حتّی همسرداری فرد تأثیر مستقیم بگذارد. البته این تأثیر در حدّ افراطی وسواس شدت می‌گیرد. دکتر قرایی مقدم معتقد است وسواس یک مکانیسم دفاعی است، همان‌طور که انسان‌ها مکانیسم‌های دفاعی مختلفی مانند؛ فرافکنی، دلیل‌تراشی و … دارند، می‌توانند با پناه بردن به افکار و اعمال تکراری به نوعی استرس و اضطراب خود را کنترل کنند.

     در واقع، براساس نظریۀ فشار استرس‌های روانی می‌تواند فرد را وادار کند که به سمت اعمال وسواسی پیش برود، این وسواس‌ها می‌تواند فرد را آدمی لجباز و بهانه‌گیر کند. بنابراین، آدمی با این خصوصیات نمی‌تواند روابط سالمی با اطرافیان خود برقرار کند. از سوی دیگر، این اعمال وسواسی آن قدر از او زمان می‌گیرد که می‌تواند کارایی او را در محیط کار پایین بیاورد، همچنین در مسائل اقتصادی فرد را دچار اسراف و هدر دادن منابع می‌کند، مانند شست‌وشوی مکرر و هدر دادن مقدار زیادی آب و مواد شوینده و…

● زنان وسواسی:

توی آشپزخانه که بروی همیشه چند تا دستمال رنگارنگ شسته و تمیز خواهی دید، البته هیچ‌کس نمی‌تواند با هیچ‌کدام از آن‌ها لکۀ چای روی سرامیک‌ها را پاک کند، اوّل باید بپرسید کدام دستمال مخصوص لکه‌ها است؟ البته اگر جرأت کردید و خواستید اعتراف کنید به این‌که چند قطره چای ریخته‌اید روی زمین! نکند حواستان نباشد و با آن دستمال آبی فیروزه‌ای که مخصوص پاک کردن سنگ کابینت است، لکۀ چای روی سرامیک‌ها را پاک کنید!

     نشانه‌های بالا ما را با افراد وسواسی – که در این مثال غالباً زنان هستند – روبه‌رو می‌کند. البته وسواس در زنان بیشتر شکل خانه‌داری به خود می‌گیرد و شاید کمتر شکل وسواس شمارشی مثل تردید برای شمردن تعداد اسکناس‌ها را در زنان ببینیم. دکتر قشونی وسواس آلودگی را یکی از شایع‌ترین نوع وسواس می‌داند که می‌تواند بیشتر سراغ زنان برود.

     وقتی زنان گرفتار وسواس آلودگی شوند آن‌وقت بزرگ‌ترین دغدغۀ زندگی‌شان نجاست و طهارت و پاک شدن لکه‌ها می‌شود. این نوع از وسواس می‌تواند حتّی در روابط زناشویی افراد نیز تأثیر بگذارد، به‌تدریج همسر را گرفتار حسّ بدبینی کند، تا آن‌جا که گاهی مردها گمان می‌کنند زنشان دیگر مثل قبل به او علاقه ندارد. در نهایت، این رفتارهای اضطرابی زن، می‌تواند فضای خانه را متشنج و پر از استرس کند، چنان‌چه هیچ‌کدام از افراد خانواده نتوانند بدون دغدغه و با آرامش سراغ یخچال، یا حتّی کمد‌ها و … بروند. در واقع، در نوع شدید وسواس زنان حکم یک بازپرس را در خانه پیدا می‌کنند که همۀ افراد باید مدام به آن‌ها جواب پس بدهند، که دستشان را شسته‌اند یا نه؟ با کدام حوله دست‌ها را خشک کرده‌اند و هزارویک سؤال جورواجور دیگر.

     اما به عقیدۀ دکتر قرایی مقدم ممکن است وسواس در زنان به شکل بدبینی و شک به همسر بروز کند و این تردیدها و وسواس‌ها می‌تواند روی بچه‌ها و خانواده تأثیر منفی بگذارد. در واقع، تمام این اتفاق‌ها می‌تواند جایگاه زن به‌عنوان مدیر و فرمانده خانه را ضعیف کند و درنهایت تأثیر روانی این وسواس را به همۀ اعضای خانواده گسترش دهد.

● بچه‌های مادران وسواسی:

وقتی مادر‌ها آن‌قدر اهل بشوروبساب شوند که پوست دست‌شان برود، آن‌وقت بچه‌ها متوجه خطر خواهند شد، کمتر پیش می‌آید که بیایند و بگویند «مامان بشقاب غذا دمر شد روی زمین!» بچه‌ها می‌گردند و راهکار مناسب را پیدا می‌کنند، همان‌وقت که هیجان‌زده و مضطرب هستند، مشت‌مشت برنج‌ها را می‌ریزند توی سطل زباله و ته‌ماندۀ آن را هل می‌دهند زیر کابینت‌ها یا حتّی زیر قالیچۀ کف آشپزخانه!

     بیشتر زنان وسواسی به تجربه خواهند فهمید که بچه‌هایشان بیشتر از بچه‌های دیگر دروغ می‌گویند و پنهان‌کاری می‌کنند. اما با توجه به این‌که گفته شد یکی از اساسی‌ترین راه‌های ابتلا به وسواس از طریق ژن‌ها است، داشتن یک پدر و مادر وسواسی می‌تواند میزان ابتلای کودکان به مرض وسواس را افزایش دهد. البته غیر از آن بخش اکتسابی ماجرا، مگر می‌شود دختربچه‌ها مادر را طیّ ۲۴ ساعت شبانه‌روز سر گرم رفت‌وروب و شست‌وشو ببینند، بعد وقتی بزرگ شدند و رفتند سر خانه زندگی‌شان الگوی نظافتی غیر از مادر داشته باشند؟! معمولاً تصور این دختربچه‌ها از زنانگی و خانه‌داری چیزی غیر از دختربچه‌های دیگر است. آن‌ها فکر می‌کنند نمی‌توان یک زن ایده‌آل و یک مادر مهربان بود، بدون آن‌که دست‌ها بوی وایتکس بدهد و یا این‌که یک لک کوچک افتاده باشد پشت دستگیرۀ در!

     از سوی دیگر مسائل رفتاری از جمله سخت‏گیری زیاد خانواده‏ها به کودکان برای رعایت تمیزی و شست‌وشوی فراوان گاهی سبب بروز علائم وسواس در بزرگسالی می‏شود.

● وسواس بیمارمان می‌کند:

بیماران وسواسی معمولاً به علّت علائم مختلف به پزشکان گوناگون مراجعه می‏کنند. مثلاً در وسواس آلودگی، فرد به علّت زخم پوستی ناشی از شست‌وشوی بیش از حدّ دست و صورت به پزشک متخصص پوست مراجعه می‏کند، یا شروع بیماری وسواس بعد از زایمان، می‌تواند زنان را به متخصص زنان بکشاند، یا افراد وسواسی را مجبور کند به علّت ضایعات لثه، ناشی از مسواک زدن زیاد به دندانپزشک مراجعه کنند. آن‌ها که گرفتار وسواس افکار تکراری (مانند افکاری با محتوای پرخاشگری، مذهبی و…) هستند معمولاً به علّت بی‏خوابی به پزشک مراجعه می‏کنند.

● راه‌های مقابله با وسواس:

دکتر قرایی مقدم وسواس را از آن نوع بیماری‌ها می‌داند که معمولاً دورۀ درمان طولانی می‌طلبد. همچنین، تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که در زمینۀ درمان بیماران وسواسی، بهترین اقدام، رفتاردرمانی – شناختی (CBT) و دارودرمانی است.

     دکتر قرایی‌مقدم وسواس را مختص به جامعۀ شهری و زنان نمی‌داند و معتقد است طبق تئوری جورج مید که دیدگاه دیگران و دگران را مطرح کرده است، دیگران یعنی همان پدر، مادر و اعضای خانواده و دگران به معنای مردم عامّ جامعه می‌توانند در کاهش یا افزایش عملکرد وسواسی فرد مؤثر باشند، به گونه‌ای که نباید با دادن صفت‌های وسواسی و یا گوشه و کنایه پراندن، فرد وسواسی را تحریک کنند، بلکه باید تلقین‌پذیری فرد را در جهت بهبود تقویت کرد. بنابراین وقتی به آن‌ها که گرفتار وسواس شده‌اند سرکوفت نزنیم، تمسخرشان نکنیم و به آن‌ها و خودمان بفهمانیم که تنها راه قطعی درمان مراجعه به روان‌شناس و حتّی دارودرمانی (توسط روانپزشک) است، آن‌وقت دیگر کلافه نمی‌شویم از شنیدن واژه‌های تکراری و خسته‌کننده مانند «بشور، بساب، اینجا نشین، بشین اونجا! بلند شو، با پای خیس راه نرو، ای وای! کی گفت بری سر یخچال!