خواب، نيازي حياتي/روانشناسی

خواب، یک حالت منظم و مکرر است که در جریان آن بدن دچار یک حالت بی‏حرکتی نسبی می‏شود. تنفس و ضربان قالب آرام‏تر می‏شود و تغییراتی در قوام عضلات و درجه حرارت بدن و ترشحات هورمونی و فشار خون روی می‏دهد. در رابطه با تشخیص بیماری‏های مختلف بخصوص اختلالات اعصاب و روان، خواب علامت بسیار مهمی است. اختلال در خواب شبانه در اغلب موارد نشانه شروع یک اختلال روانی است. این اختلال می‏تواند از یک اضطراب متوسط تا یک اختلال روانی شدید را در بر گیرد.

     در جریان خواب طبیعی دو اتفاق می‏افتد:

۱. حرکات سریع چشم (REM=Rapid Eye Movements)؛

۲. حرکات غیرسریع چشم (NREM=Non-Rapid Eye Movements).

     در مرحلة خواب با حرکات غیرسریع چشم، چهار مرحله وجود دارد که در جریان این چهار مرحله، اکثر اعمال طبیعی بدن نسبت به حالت بیداری کاهش قابل توجهی پیدا می‏کنند. اما در جریان خواب با حرکات سریع چشم فعالیت مغز و سایر فعالیت‏های طبیعی بدن مثل حالت بیداری و گاهی فعال‏تر از حالت بیداری است که منجر به خستگی بعد از خواب می‏شود. بعد از شروع خواب، ابتدا مرحله خواب با حرکات غیر سریع چشم شروع می‏شود و حدود ۹۰ دقیقه پس از شروع خواب است که خواب با حرکات سریع جایگزین مرحله قبل می‏شود. کوتاه شدن این زمان ۹۰ دقیقه‏ای در اختلال افسردگی و حمله خواب دیده می‏شود.

     در افراد سالم و طبیعی، خواب با حرکات غیرسریع چشم که معروف به NREM است در مقایسه با حالت بیداری با آرامش خاصی همراه است. ضربان قالب مشخصاً ۵ تا ۱۰ ضربه در دقیقه کمتر از حالت استراحت در بیداری است و این ضربان ریتمیک و منظم است، تنفس فرد هم آرام‏تر می‏شود، همین طور فشار خون کاهش می‏یابد، جریان خون هم در اکثر اعضای بدن مختصری کاهش می‏یابد.

     عمیق‏ترین بخش خواب با حرکات غیرسریع چشم (NREM) مرحله ۳ و ۴ می‏باشد. در این مرحله اگر فرد بیدار شود ممکن است دچار اختلال جهت‏یابی شود. آشفتگی در موقع بیدار شدن در مرحله ۳ و ۴ خواب ممکن است باعث بروز مشکلاتی نظیر شب‏ادراری و خوابگردی و یا کابوس شبانه شود. همان طور که گفتیم در انسان در جریان خواب REM نبض و تنفس و فشار خون در جریان خواب REM بیشتر از مرحله خواب با حرکات غیر سریع چشم (NREM) می‏باشد و حتی گاهی بالاتر از حالت بیداری است. پس هر چقدر زمان خواب REM طولانی شود، ممکن است فرد دچار خستگی فیزیکی و روانی بیشتری شود. در جریان خواب REM میزان مصرف اکسیژن مغز هم افزایش می‏یابد ولی پاسخ تهویه‏ای کافی نیست و میزان CO₂ ممکن است افزایش یابد؛ ولی در جریان خواب REM عضلات اسکلتی بی‏حرکت خواهند بود اما در جریان خواب REM رؤیاها زیاد دیده می‏شود.

     رؤیاها و خواب‏های مربوط به خواب REM معمولاً انتزاعی و فراواقعی یا «سورئال» است. دوره خواب REM در خواب شبانه تقریبا هر ۹۰ تا ۱۰۰ دقیقه یک بار تکرار می‏شود. اولین دوره خواب REM معمولاً کوتاه‏ترین دوره یعنی حدود ۱۰ دقیقه است؛ ولی دوره‏های بعدی آن ممکن است بین ۱۵ تا ۴۵ دقیقه طول بکشند. دوره‏های خواب REM اکثرا در ثلث آخر شب روی می‏دهند اما بیشتر مرحله خواب NREM بخصوص مرحله ۴ خواب در ثلث اول شب اتفاق می‏افتد. الگوی خواب در سنین مختلف و در طول عمر متفاوت است و تغییر می‏کند. مثلاً در دوره نوزادی، خواب REMبیش از ۵۰ درصد کل زمان خواب را شامل می‏شود. یک نوزاد می‏تواند شبانه‏روز ۱۶ ساعت و گاه تا ۲۰ ساعت بخوابد و به تدریج تا ۴ ماهگی،

     درصد خواب REM به کمتر از ۴۰% می‏رسد. در دوره جوانی درصد مراحل خواب تغییر می‏کند و تا سنین پیری این الگو به صورتی نسبتا ثابت ادامه می‏یابد. در دوره جوانی درصد خواب REM به ۲۵% می‏رسد و درصد خواب NREM به ۷۵% می‏رسد.

     اعتقاد بر این است که برای خواب یک مرکز ساده و خاص وجود ندارد بلکه چندین مرکز مرتبط با هم وجود دارند که عمدتا در ساقه مغز واقع شده‏اند و به صورت متقابل باعث تحریک یا مهار همدیگر می‏شوند. برخی مطالعات هم به این نتیجه رسیده‏اند که یک واسطه شیمیایی عصبی به نام «سروتونین» در تنظیم خواب مؤثر است. یعنی اگر سروتونین به هر علت در سیستم مغز و اعصاب ساخته نشود، سبب کاهش خواب خواهد شد. مصرف مواد غذایی حاوی مقادیر زیاد «اِل ـ تریپتوفان» می‏تواند باعث کاهش زمان نهفته خواب و بیداری‏های شبانه شود. «اِل تریپتوفان» پیش‏ساز «سروتونین» است.

     واسطه شیمیایی دیگری به نام «نورآدرنالین» هم در کنترل الگوی طبیعی خواب نقش مهمی دارد به این صورت که مواد یا داروهایی که باعث افزایش فعالیت و شلیک نورون‏های حاوی «نوراپی‏نفرین» می‏شوند، می‏توانند خواب REM را به طور قابل ملاحظه‏ای کاهش دهند و بیداری را افزایش می‏دهند.

     واسطه شیمیایی عصبی دیگری به نام «استیل‏کولین» نیز در ایجاد خواب REM دخیل است و داروهای مقلد آن می‏توانند حالت بیداری را به خواب تبدیل کنند. در جریان «آلزایمر» همه بیماران با نقصان یا فقدان استیل‏کولین مواجه شده و خواب REM کاهش می‏یابد که ناشی از کاهش نورون‏های «کولیزدریک» ناقل «استیل‏کولین» می‏باشد. معتقدند در جریان خواب شبانه، ماده‏ای به نام «ملاتونین» ترشح می‏شود که باعث بهبود و کیفیت خواب می‏شود. این ماده در اثر نور خورشید و در طول روز و تا حدودی در مواجهه با نور مصنوعی کاهش قابل ملاحظه‏ای پیدا می‏کند.

     واسطه عصبی ـ شیمیایی دیگری به نام «دوپامین» هم تأثیر هوشیارکننده دارد؛ بنابراین بیماری‏ها و داروهایی که باعث افزایش دوپامین مغز می‏شوند، باعث افزایش بیداری خواهند شد.

نیاز افراد به خواب، متفاوت است.

     بعضی از افراد طبیعتا خواب کمتری دارند و برای اینکه بتوانند عملکرد مثبت و باکفایتی داشته باشند، در طول شبانه‏روز کمتر از ۶ ساعت می‏خوابند. در مقابل عده‏ای نیز هستند که برای عملکرد کافی نیاز به بیش از ۹ ساعت خواب دارند که به این گروه، افراد پرخواب می‏گویند. این گروه نسبت به افراد کم‏خواب، دوره‏های خواب REM بیشتری دارند و در هر دوره خواب REM حرکات چشم آنها سریع‏تر است که اصطلاحا می‏گویند دچار تراکم خواب REM هستند. اینها معمولاً با افزایش رؤیا مواجه می‏شوند. اگر چه گاهی کاهش خواب با افسردگی همراه است، اما معمولاً افراد پرخواب، افسرده و مضطرب هستند و از جنبه اجتماعی منزوی و گوشه‏گیرند، زود خسته می‏شوند و در مقابل افراد کم‏خواب، معمولاً جاه‏طلب و باکفایت و از نظر اجتماعی مسلط هستند. البته بایستی به این نکته نیز توجه داشت که در جریان کار جسمی و فیزیکی، ورزش، بیماری‏های مزمن، استرس و فشار روانی، حاملگی و همچنین در جریان افزایش فعالیت ذهنی نیاز به خواب افزایش پیدا می‏کند. اما با وجود تفاوت‏های فردی به طور معمول هر فرد بین ۷ الی ۸ ساعت در شبانه‏روز نیاز به خواب دارد.